Pascha – zawarcie przymierza Boga i Izraela w przejściu Morza Sitowia

GŁÓWNY BOHATER I STRUKTURA LITERACKA
KSIĘGI WYJŚCIA
zarysowanie problematyki

Przedstawiony poniżej fragment Księgi Wyjścia z Biblii Tysiąclecia zawiera:

• tłumaczenia zdań tekstu hebrajskiego,
• nagłówki, pisane czcionką większą, wytłuszczoną,
• wcięcia tekstu,
  przy czym nagłówki i wcięcia dzielą tekst na mniejsze jednostki literackie. Trzeba wiedzieć, że one nie znajdują się w tekście hebrajskim, a zostały dodane przez polską współczesną redakcję, która pracowała nad tłumaczeniem przez wiele lat.

Na stronie widoczne są nagłówki („KSIĘGA WYJŚCIA”, „UWOLNIENIE IZRAELITÓW Z EGIPTU”, „IZRAEL W EGIPCIE”, „Rozrost i ucisk Izraela”, „Urodzenie Mojżesza”) i wcięcia (na początku wierszy: z pierwszego rozdziału: 8 i 15; z drugiego rozdziału: 5.).

Nagłówki te i wcięcia mają pomóc czytelnikowi w możliwie szybkim zapoznaniu się z głównymi zagadnieniami tekstu, zawartego pomiędzy nimi. Należy zauważyć, że jednocześnie:

• nadają one tekstowi strukturę literacką, to znaczy tematycznie dzielą ów tekst na „części główne”, „rozdziały”, „podrozdziały”;
• wskazują też, kto jest głównym bohaterem poszczególnych części.

Każdy czytelnik powinien jednakże wiedzieć, że nie zawsze współczesna redakcja jest w stanie tak wykonać postawione sobie zadanie, by precyzyjnie oddać myśl pracującego pod natchnieniem Ducha Świętego hagiografa–redaktora, redaktora ostatecznego tekstu księgi, zapisanej w języku hebrajskim przed wiekami (jak się przypuszcza ostateczna redakcja nastąpiła około VI wieku przed Chrystusem – gdy Izrael był w niewoli w Babilonie).

Trzeba wszak zauważyć, że w niejednym przypadku wielu lat badań egzegetycznych tekstu hebrajskiego wymaga ustalenie, jaką z Bożego natchnienia strukturę literacką nadał tekstowi księgi ów ostatni redaktor–hagiograf oraz kto w jego zamyśle jest głównym bohaterem.

Przyjrzawszy się poszczególnym nagłówkom z Biblii Tysiąclecia można zauważyć, że głównym bohaterem – według polskiej współczesnej redakcji – jest Izrael i jego wódz, Mojżesz.

Czy odczytane z nagłówków rozwiązanie pytania o głównego bohatera jest zgodne z zamysłem hebrajskiego hagiografa–redaktora ostatecznej wersji natchnionego tekstu? – oto pytanie kluczowe dla analiz, które zostaną tu przeprowadzone. Tak samo ważne jest i drugie pytanie: czy odczytana z nagłówków i wcięć struktura literacka Księgi Wyjścia jest strukturą nadaną Księdze przez tegoż natchnionego hagiografa–redaktora?

ZARYSOWANIE PROBLEMATYKI
GŁÓWNEGO BOHATERA ORAZ STRUKTURY LITERACKIEJ
KSIĘGI WYJŚCIA
Przyklady różnych wydań obcych

Przedstawiono poniżej sposoby podziału Księgi Wyjścia z różnych wydań w językach obcych. Zestawienie to ukazuje, w jak różny sposób redakcje tłumaczące tekst Księgi Wyjścia rozumiały jego strukturę literacką:

Przykład Biblii w języku angielskim: The Jerusalem Bible [1]:

Przykład Biblii w języku niemieckim: Die Heilige Schrift des Alten Bundes [2].

Drugi przykład Biblii w języku niemieckim: Das Alte Testament  [9]:

Przykład Biblii w języku francuskim: La Bible. Traduction œcuménique de la Bible [12]:

ZARYSOWANIE PROBLEMATYKI
GŁÓWNEGO BOHATERA ORAZ STRUKTURY LITERACKIEJ
KSIĘGI WYJŚCIA
Przykłady różnych wydań polskich

Przedstawiono poniżej sposoby podziału Księgi Wyjścia z różnych wydań w języku polskim. Zestawienie to ukazuje, w jak różny sposób redakcje tłumaczące tekst Księgi Wyjścia rozumiały jego strukturę literacką.

Księga Wyjścia według Biblii Wujka [1] w opracowaniu S. Stysia [2]:

Księga Wyjścia według Biblii Wujka w opracowaniu J. Frankowskiego [8]:

Księga Wyjścia w opracowaniu S. Łacha [13] z 1964 r.:

Księga Wyjścia w opracowaniu S. Łacha [15] z 1996 r.:

Księga Wyjścia w Biblii Poznańskiej [17]:

PRAWDZIWIE NAUKOWE ZASADY METODOLOGICZNE
BADAŃ PISMA ŚWIĘTEGO:

CZY BADANIE SŁONIA POPRZEZ LUPĘ
JEST DOBRĄ METODĄ BADAWCZĄ?

Zauważmy:

• jeżeli zawsze przez lupę patrzę na skórę słonia, to:
  • nigdy nie zobaczę słonia w całości,
  • nigdy nie będę wiedział, że istnieją słonie.

Metoda Formgeschichte z góry zakłada, że tekst Biblii należy rozbić na mniejsze jednostki o określonym gatunku, natomiast nie zakłada, że w poszczególnych księgach w ich postaci kanonicznej (tzn. takiej, jaką nadał każdej z nich ostatni natchniony hagiograf–redaktor) istnieje literacka struktura nadrzędna nad tymi jednostkami, porządkująca sposób interpretacji tychże jednostek.

PRAWDA HISTORYCZNA Wj 1–18:
podstawowe kryterium metodologiczne

Nazwijmy „gatunkami historycznymi” dwa rodzaje gatunków literackich:

• relację historyczną,
• powieść historyczną (tj. albo fikcję / bajkę udającą relację historyczną, albo też celowo napisaną zakłamaną historię).

Zauważmy:

• Jeżeli ktoś pisze zakłamaną historię, to nie używa jakiegoś specjalnego gatunku literackiego, gatunku stosowanego wyłącznie dla zakłamanych historii. Wprost przeciwnie – każdy, komu zależy na okłamywaniu czytelników, robi wszystko, by jego „dzieło” mogło uchodzić za historię prawdziwą. A zatem taki „twórca”, aby osiągnąć cel okłamywania, stosuje te same środki literackie, które stosują autorzy prawdziwych historii.
• Po przemyśleniu cech autora tekstu należy przejść do rozważenia cech samego tekstu. Należy tu stwierdzić: tekst zakłamanej historii nie różni się pod względem formy literackiej (gatunku literackiego) od historii prawdziwej.
• Po przemyśleniu cech autora i jego tekstu należy przemyśleć możliwości i nie–możliwości czytelnika tekstu. Należy tu stwierdzić:
  • nigdy nie uda się czytelnikowi czy badaczowi za pomocą samego kryterium językowego odróżnić relacji historycznej (tj. prawdziwej historii) od powieści historycznej (tj. zmyślonych opowiadań), bo ta sama gramatyka i szata językowa występuje w obu literackich gatunkach historycznych,
  • dlatego nie można w badaniu Biblii z góry założyć, że tekst napisany w konwencji literackiej gatunków historycznych nie jest relacją historyczną, a jedynie powieścią (fikcją historyczną). Takiemu metodologicznemu błędowi ulega wielu przedstawicieli środowisk naukowych (w tym i bibliści pracujący według założeń Redaktionsgeschichte, choć doceniają tekst w jego postaci końcowej).

Warto przypomnieć, co pisał w 1920 roku Papież Benedykt XV w Encyklice Spiritus Paraclitus, punkt „Jak należy rozumieć słowa Leona XIII o interpretacji tekstów zawierających materię historyczną?”, [w:] H. Lempa (red.), Aby lepiej słyszeć słowo Pana, t. II: Biblia w dokumentach Kościoła. Wybór tekstów i komentarz, Wrocław 1997, t. II, s. 68–69. Szczególnie ważne jest tu stwierdzenie: „szczególne prawo historii polega na tym, że pisma muszą się zgadzać z rzeczami dokonanymi, i to tak, jak one rzeczywiście miały miejsce”. Papież stwierdza następnie, że Pismo Święte nie zawiera opowiadań pseudohistorycznych, nie stosuje też takich gatunków literackich, „z którymi nie można pogodzić nietkniętej i doskonałej prawdy słowa Bożego” (tamże, s. 69).

PRAWDA HISTORYCZNA Wj 1–18:
w świetle zasady posłuszeństwa wobec Magisterium Kościoła

Jeżeli okaże się w wyniku badań, że Wj 1–18 spełnia wymagania literackie, stawiane gatunkom historycznym, to:

• nie wolno z góry powiedzieć, że to tylko hagiograf–redaktor w takiej konwencji ujął interwencję Boga na rzecz Izraela
  (jak wnioskują bibliści pracujący według założeń Formgeschichte)
• należy – w posłuszeństwie wobec Magisterium Kościoła – zrozumieć Wj 1–18 jako historyczny dokument, prawdziwy, a nie zmyślony przez kogoś dla jakichś ważnych dla niego celów.
  Należy to uczynić i warto to uczynić: poznanie prawdy o Bożym Objawieniu, o znaczeniu Bożej mowy, skierowanej do człowieka, będzie wspaniałym owocem takiej postawy, skoro sam Jezus Chrystus powiedział do Apostołów i ich następców: (Łk 10,16 )
  BTP «Kto was słucha, Mnie słucha, a kto wami gardzi, Mną gardzi; lecz kto Mną gardzi, gardzi Tym, który Mnie posłał».

WARTO POZNAĆ ZASADY HEBRAJSKIEJ RETORYKI
(semickie techniki kompozycji tekstów literackich):

• R. Lowth i J. A. Bengl (XVII wiek) – to prekursorzy
• Relacje pomiędzy elementami struktury:
  • paralelizmy:
    • synonimiczne
    • antytetyczne
    • syntetyczne
  • struktury koncentryczne      A B C B’ A’
  • struktury chiastyczne        A B C C’ B’ A’
  • inkluzje                          A …………….. A
• Relacje te wiązać mogą:
  • nie tylko wersety,
  • ale i większe fragmenty tekstu.
• Nośnikiem literackim sensu są (A. Schökel: 1981 r.):
  • nie tylko słowa czy zdania,
  • lecz także relacje pomiędzy elementami struktury utworu.
• Badanie struktury literackiej jest jakby radiografią tekstu (S. Hałas: 1998 r.).

Przykłady hebrajskiej retoryki:

• paralelizmy:
  • Rdz 27,29: szereg trzech kolejnych paralelizmów: pierwsze dwa są synonimiczne, trzeci – antytetyczny:
    1. Niechaj ci służą ludy i niech ci pokłon oddają narody.
    2. Bądź panem twoich braci i niech ci oddają pokłon synowie twej matki.
    3. Każdy, kto będzie ci złorzeczył, niech będzie przeklęty. Każdy, kto będzie ci błogosławił, niech będzie błogosławiony!
  • Syr 24,20–22: szereg trzech kolejnych paralelizmów: pierwszy jest synonimiczny, dwa następne – syntetyczne:
    1. 20 Pamięć o mnie jest słodsza nad miód, a posiadanie mnie – nad plaster miodu.
    2. 21 Którzy mnie spożywają, dalej łaknąć będą, a którzy mnie piją, nadal będą pragnąć.
    3. 22 Kto mi jest posłuszny, nie dozna wstydu, a którzy przeze mnie działać będą, nie zbłądzą.
  • Iz 51,9n – proszę kliknąć, aby zobaczyć w Internecie omówienie tego paralelizmu, zawarte w mej pracy doktorskiej: trzeba wybrać tam strony 209–217)
• inkluzja:
  • inkluzja złożona z dwu identycznych fraz „dla faraona, króla egipskiego”, występujących w wersetach Wj 6,13 i Wj 6,27
  • inkluzja złożona z dwu perykop: Wj 1,1–6,1 i Wj 15,22–18,27
• chiazm: chiazm złożony z sześciu perykop

OBJAŚNIENIE PRZEKONANIA PRZEDSTAWICIELI
METODY FORMGESCHICHTE:
Biblia jest jedynie cennym zbiorem różnych,
w większości uszkodzonych, fragmentów
zamierzchłej historii:

Zdjęcie umieszczono za zgodą właściciela strony http://traveladventures.org

OBJAŚNIENIE PRZEKONANIA PRZEDSTAWICIELI
METOD PRZECIWNYCH FORMGESCHICHTE
(Childs, Meynet):
Księgi Biblii są piękne,
skomponowane precyzyjnie,
trzeba odkryć ich ukryte piękno,
zapisane językiem kultury sprzed 3000–2000 lat.

Poniższe zdjęcie świątyni nie ukazuje jej w całości, nie wiemy więc, czy jest ona dobrze zachowana (czy też ma uszkodzenia – jak to było na zdjęciu w poprzedniej odsłonie). Pytanie o stopień uszkodzeń świątyni można rozstrzygnąć nie na drodze zgadywania, lecz pokornego poszukiwania prawdy. Pytając o stopień uszkodzeń tekstów Biblii należy postępować analogicznie. Zilustrowano to w następnej odsłonie.

OBJAŚNIENIE PRZEKONANIA PRZEDSTAWICIELI
METOD PRZECIWNYCH FORMGESCHICHTE
(Childs, Meynet):
Księgi Biblii są piękne,
skomponowane precyzyjnie,
trzeba odkryć ich ukryte piękno,
zapisane językiem kultury sprzed 3000–2000 lat.

Poniższe zdjęcie świątyni ukazuje ją w całości. Teraz wiemy, że nie ma tu uszkodzeń (jak to było w przedostatniej odsłonie), że jest ona pięknie skomponowana przez architekta. Tak samo w badaniach Biblii w wyniku pokornego poszukiwania prawdy można odkryć piękno, harmonię, kompozycję księgi czy jej części – można odkryć to, co nie jest dostępne w pospiesznym czytaniu…

Przedstawiony poniżej przykładowy tekst z Księgi Wyjścia 4,18–23 z Biblii hebrajskiej ukazuje sposób zapisu Bożego Objawienia przez natchnionych pisarzy około sześć wieków przed narodzeniem Chrystusa. W tekście widoczne są też cyfry arabskie i litery łacińskie, wprowadzone przez współczesnego wydawcę.

Warto wiedzieć, że właśnie ten hebrajski tekst jest fundamentalnym źródłem dla badań egzegetycznych, których celem jest odczytanie Bożego Objawienia możliwie jak najwierniej. Waga takiego zadania jest nie do przecenienia, gdyż tłumacz–egzegeta ma przekazać słowa samego Boga!

Czy konieczne jest dziś czytanie tekstu hebrajskiego, skoro dysponujemy dobrymi, powszechnie uznanymi tłumaczeniami Biblii na język ojczysty?

BIBLIA HEBRAJSKA
źródłem odpowiedzialnej interpretacji Bożego Objawienia

DOMNIEMANE NIESPÓJNOŚCI W TEKŚCIE
Księgi Wyjścia 1–18
wstęp

Czytanie Księgi Wyjścia nie jest zadaniem łatwym – wszak jest to słowo samego Boga. Konieczne jest zatem odpowiednie przygotowanie się do tego poważnego kontaktu ze Stwórcą i Zbawcą rodzaju ludzkiego. Podstawowym warunkiem, którego niestety wielu współczesnych biblistów nie spełnia, jest posłuszeństwo wobec wskazań Urzędu Nauczycielskiego Kościoła.

Kościół natomiast w poważnych dokumentach [1] wielokrotnie ostrzegał, że nie wolno przestawiać fragmentów Pisma Świętego – oryginalny tekst hebrajski, aramejski czy grecki jest natchniony, to znaczy napisany zgodnie z zamysłem Ducha Świętego.

Przy czytaniu Księgi Wyjścia wielu biblistów dostrzega sprzeczności pomiędzy poszczególnymi fragmentami – ich omówieniu poświęconych zostanie kilka kolejnych elementów niniejszej prezentacji.

DOMNIEMANE NIESPÓJNOŚCI W TEKŚCIE
Księgi Wyjścia 1–18

• POWOŁANIE MOJŻESZA: Wj 3–4 i Wj 6,2–8
  • dwa opisy jednego wydarzenia?
  • dwa wydarzenia kolejne?
• CZY BÓG CHCIAŁ ZABIĆ MOJŻESZA – Wj 4,24–26?
  24 W czasie podróży w miejscu noclegu spotkał Pan Mojżesza i chciał go zabić. 25 Sefora wzięła ostry kamień i odcięła napletek syna swego i dotknęła nim nóg Mojżesza, mówiąc: «Oblubieńcem krwi jesteś ty dla mnie». 26 I odstąpił od niego Pan. Wtedy rzekła: «Oblubieńcem krwi jesteś przez obrzezanie».

DOMNIEMANE NIESPÓJNOŚCI W TEKŚCIE
Księgi Wyjścia 1-18
c.d.

• GENEALOGIA MOJŻESZA I AARONA (Wj 6,14-26) – po co?

  BTP Wj 6,13-27: 13 Pan powiedział do Mojżesza i Aarona i dał im rozkaz dla Izraelitów i dla faraona, króla egipskiego (אֶל־פַּרְעֹה מֶלֶךְ מִצְרָיִם), aby pozwolił wyjść Izraelitom z ziemi egipskiej.

  14 Oto naczelnicy rodów: synowie Rubena, pierworodnego Izraela: Henoch i Pallu, Chesron i Karmi; to są rodziny Rubena. 15 Synowie Symeona: Jemuel, Jamin, Ohad, Jakin, Sochar i Szaul, syn Kananejki; to są rodziny Symeona. 16 Oto imiona synów Lewiego z ich rodzinami: Gerszon, Kehat i Merari. Lat życia Lewiego było sto trzydzieści siedem. 17 Synowie Gerszona: Libni i Szimei, według ich rodzin. 18 Synowie Kehata: Amram i Jishar, Chebron i Uzzjel. Lat życia Kehata było sto trzydzieści trzy. 19 Synowie Merariego: Machli i Muszi. Oto rodziny Lewiego według ich rodowodów. 20 Amram wziął za żonę ciotkę swoją, Jokebed, która mu urodziła Aarona i Mojżesza. Lat życia Amrama było sto trzydzieści siedem. 21 Synowie Jishara: Korah, Nefeg i Zikri. 22 Synowie Uzzjela: Miszael, Elsafan i Sitri. 23 Aaron wziął za żonę Elżbietę, córkę Aminadaba, siostrę Nachszona, która mu urodziła Nadaba, Abihu, Eleazara i Itamara. 24 Synowie Koracha: Assir, Elkana i Abiasaf. Oto rody Korachitów. 25 Eleazar, syn Aarona, wziął za żonę jedną z córek Putiela, i ona urodziła mu Pinchasa. To są głowy rodów lewickich według ich rodzin. 26 Oto są ci, Aaron i Mojżesz, do których właśnie rzekł Pan: «Wyprowadźcie synów Izraela z Egiptu według ich zastępów».

  27 To oni przemawiali do faraona, króla egipskiego (אֶל־פַּרְעֹה מֶלֶךְ מִצְרָיִם), i wyprowadzili Izraelitów z Egiptu: oni, Mojżesz i Aaron.

DOMNIEMANE NIESPÓJNOŚCI W TEKŚCIE
Księgi Wyjścia 1–18
c.d.

• PLAGI / CUDOWNE ZNAKI:     gdzie są granice opisu?
  • początek opisu:
    • czy cud przemiany laski w węża: 7,8?
    • czy cud przemiany wody w krew: 7,14?
  • koniec opisu:
    • czy 11,10? (następny werset – 12,1 – to już początek opisu Paschy)
    • czy 13,16? (wtedy włączone tu zabicie pierworodnych)

DOMNIEMANE NIESPÓJNOŚCI W TEKŚCIE
Księgi Wyjścia 1–18
c.d.

• PASCHA:    gdzie są granice opisu?
  •   7,8–13,16

  • 11,1–13,16

  • 12,1–21; 12,43–13,16

  • 12,1–20

  • 12,1–36

  • 12,1–13,16

  • 12,1–20. 21–28. 43–51

  • 12,1–13,22

  • 12,1–14. 21–28. 43–51

  • 12,1–14. 12,1–28;12,43–13,2

  • 12,1–28.42–51

DOMNIEMANE NIESPÓJNOŚCI W TEKŚCIE
Księgi Wyjścia 1–18
c.d.

• WYMARSZ Z EGIPTU:   gdzie jest początek opisu?
  • czy Wj 12,31?
  • czy Wj 13,16?

CZYTAJĄC BIBLIĘ
NALEŻY PRZYJĄĆ NASTĘPUJĄCĄ
ZASADĘ OBJAŚNIANIA PODOBNYCH TEKSTÓW:

W TEKSTACH NALEŻY DOSTRZEGAĆ:

• różnice leksykalno – gramatyczne pomiędzy nimi,
• różnice kontekstu ich zamieszczenia w Biblii,

PRZY CZYM ZA ISTOTNE DLA DALSZYCH BADAŃ
UZNAJE SIĘ TAKIE RÓŻNICE, KTÓRE:

• wskazują na bieg wydarzeń inny, niż by to wynikało z potraktowania obu tekstów jako treściowo równoznacznych,
• są prawdopodobnie literackim sygnałem rozpoczęcia czy zakończenia ważnej jednostki literackiej.

ZASADA TA MA KLUCZOWE ZNACZENIE
DLA ODCZYTANIA
MÓW BOGA I OPISÓW CZYNÓW BOGA,
ZE WZGLĘDU NA FAKT,
KTO MÓWI…

PONOWNE SPOJRZENIE NA PROBLEMATYKĘ
GŁÓWNEGO BOHATERA
ORAZ STRUKTURY LITERACKIEJ
KSIĘGI WYJŚCIA

Warto po przejściu do niniejszego punktu prezentacji jeszcze raz spojrzeć na przedstawiony już wcześniej fragment Księgi Wyjścia z Biblii Tysiąclecia, który zawiera:

• tłumaczenia zdań tekstu hebrajskiego,
• nagłówki, pisane czcionką większą, wytłuszczoną,
• wcięcia tekstu,
  przy czym nagłówki i wcięcia dzielą tekst na mniejsze jednostki literackie. Jak to już wcześniej zostało zaznaczone, nie znajdują się one w tekście hebrajskim, a zostały dodane przez polską współczesną redakcję.

Nagłówki te i wcięcia, mając pomóc czytelnikowi w możliwie szybkim zapoznaniu się z głównymi zagadnieniami tekstu, zawartego pomiędzy nimi, jednocześnie:

• nadają tekstowi strukturę literacką, to znaczy tematycznie dzielą ów tekst na „części główne”, „rozdziały”, „podrozdziały”;
• wskazują też, kto jest głównym bohaterem poszczególnych części.

Ponieważ przy opracowaniu tych pomocniczych tekstów nie stosowano metody czytania teocentrycznego, dlatego bohaterem Księgi Wyjścia w świetle nagłówków jest Mojżesz i Izrael, a nie Bóg…

Oto wygląd strony z widocznymi nagłówkami („KSIĘGA WYJŚCIA”, „UWOLNIENIE IZRAELITÓW Z EGIPTU”, „IZRAEL W EGIPCIE”, „Rozrost i ucisk Izraela”, „Urodzenie Mojżesza”) i wcięciami (na początku wierszy: z pierwszego rozdziału: 8 i 15; z drugiego rozdziału: 5.):

Przyjrzawszy się poszczególnym nagłówkom z Biblii Tysiąclecia można zauważyć, że głównym bohaterem – według polskiej współczesnej redakcji – jest Izrael i jego wódz, Mojżesz.

Czy odczytane z nagłówków rozwiązanie pytania o głównego bohatera jest zgodne z zamysłem hebrajskiego hagiografa–redaktora ostatecznej wersji natchnionego tekstu? – oto pytanie kluczowe dla analiz, które zostaną tu przeprowadzone już bezpośrednio w następnych etapach niniejszej prezentacji.

Tak samo ważne jest i drugie pytanie: czy odczytana z nagłówków i wcięć struktura literacka Księgi Wyjścia jest strukturą nadaną Księdze przez tegoż natchnionego hagiografa–redaktora?

WYNIK ANALIZ KSIĘGI WYJŚCIA
METODĄ TEOCENTRYCZNĄ
wstęp

Teocentryczna metoda czytania Pisma Świętego uwzględnia podstawowy warunek zachowania bojaźni Bożej przez człowieka. Bóg na tę metodę–postawę odpowiada swoją łaską – niezbędną dla człowieka pomocą w zgłębianiu Jego słowa.

W wyniku tego czytania odkryto, że Wj 1–18 składa się z sześciu podstawowych części – perykop. Następnie stwierdzono, że perykopy skrajne 1,1–6,1 i 15,22–18,27 mają identyczną podstawową strukturę literacką.

Szczegółowemu omówieniu tych skrajnych perykop poświęcone są trzy kolejne elementy niniejszej prezentacji. Poniżej ukazano prosty schemat wynikowy, który pozwoli Szanownemu Czytelnikowi szybko zrozumieć te kolejne etapy analizy:

METODA CZYTANIA TEOCENTRYCZNEGO Wj 1–18:
odkrycie budowy literackiej dwu skrajnych perykop
Wj 1,1–6,1 oraz Wj 15,22–18,27

Aby zrozumieć święty tekst, w tym jego kompozycję, nadaną mu przez hagiografa–redaktora, należy czytać go teocentrycznie, przy czym szczególną uwagę należy zwracać na to, kiedy w tekście Bóg jest podmiotem aktów, kiedy i co On mówi, objawia.

W wyniku teocentrycznego, wytrwałego czytania świętego tekstu hebrajskiego Księgi Wyjścia 1–18, obie perykopy ujawniają następującą strukturę literacką:

Perykopa pierwsza (1,1–6,1):

Perykopa ostatnia (15,22–18,27):

Obie perykopy mają budowę koncentryczną: złożone są z trzech części, z których skrajne wyrażają analogiczną myśl, dotyczącą zasadniczo wzajemnej relacji Boga i Ludu (Bóg chroni swój Lud w sytuacji zagrożenia i wołania o pomoc; Bóg cierpliwie wychowuje swój Lud, nazbyt skłonny do narzekania); część środkowa natomiast ukazuje w obu przypadkach szczególne objawienie Boże, związane z osobą Mojżesza, wyposażonego w atrybut władzy i znak Bożej opieki – w laskę Boga.

Ta budowa koncentryczna obu perykop ukazuje niepodważalnie centralne miejsce Boga w historii, znaczenie Jego Osoby i Jego planu zbawienia dla wyjścia Izraela z niewoli, konieczność posłuszeństwa i zaufania Bogu i Jego słudze Mojżeszowi nawet w sytuacji pozornej nieobecności Boga lub pozornego zniweczenia przez wroga Jego planów.

Identyczna budowa obu perykop skrajnych wskazuje także na konieczność rozumienia ich jako elementów sobie odpowiadających, spinających jak klamra pozostałe cztery elementy struktury literackiej Wj 1–18 – o czym powie następny punkt niniejszej prezentacji.

PERYKOPY Wj 1,1-6,1 ORAZ Wj 15,22-18,27
JAKO INKLUZJA DLA Wj 1-18

Identyczna budowa obu perykop skrajnych wskazuje na konieczność rozumienia ich jako elementów sobie odpowiadających, spinających jak klamra pozostałe cztery elementy struktury literackiej Wj 1-18.

Także na ten sam wniosek naprowadza zestawienie w poniższej tabeli:

• kilku zasadniczych problemów, mających swe źródło w pierwszej perykopie, a w ostatniej zwieńczenie,
• sytuacji kontrastowo odmiennych w pierwszej i ostatniej perykopie.

Przeprowadzone w powyższych tabelach analizy ukazały, że perykopy Wj 1,1-6,1 oraz Wj 15,22-18,27 są elementami wzajemnie nawiązującymi do siebie pod względem i treści, i koncentrycznej budowy.

W strukturze literackiej Wj 1-18 te perykopy-elementy stanowią ramy całego tekstu, czyli inkluzję – jakże charakterystyczny element hebrajskiej retoryki!

WYNIK ANALIZ KSIĘGI WYJŚCIA
METODĄ TEOCENTRYCZNĄ
podsumowanie

Warto jeszcze raz przyjrzeć się wynikowi poprzednio zaprezentowanych analiz teocentrycznych. Spośród sześciu perykop, odkrytych w Wj 1–18, perykopy skrajne 1,1–6,1 i 15,22–18,27 mają identyczną podstawową strukturę literacką i stanowią inkluzję, literacką klamrę, dla całości tekstu Wj 1,1–18,27. Wj 1–18 jest zatem – w zamyśle natchnionego jej hagiografa–redaktora – logiczną całością:

STRUKTURA LITERACKA Wj 1–18:
sześć perykop
i ich chiastyczna relacja tematyczna

Prezentacja budowy pozostałych perykop obecnie zostanie pominięta – w przyszłości można będzie uzupełnić tę problematykę. Obecnie natomiast zostanie ukazana już całość struktury Wj 1–18.

W wyniku badań metodą teocentryczną stwierdzono, że Księga Wyjścia 1–18 na płaszczyźnie treści :

• złożona jest z sześciu perykop:
  1,1–6,1; 6,2–11,10; 12,1–13,16; 13,17–14,31; 15,1–21; 15,22–18,27,
• każda z perykop z osobna przekazuje ściśle określoną problematykę, odmienną od problematyki pozostałych perykop,
• kolejne perykopy służą ukazaniu kolejnych etapów planu Boga, wyzwalającego Lud Izraela z Egiptu,
• pary perykop: 1. i 6.; 2. i 5.; 3. i 4. wiąże relacja zapowiedź–wypełnienie,
• literacka całość, złożona z sześciu perykop, ma budowę koncentryczną A B C C’ B’ A’

STRUKTURA LITERACKA Wj 1–18:
sześć perykop i ich chiastyczna relacja leksykalna: wstęp

W wyniku badań metodą teocentryczną stwierdzono, że na płaszczyźnie zawartości tematycznej perykop struktura Wj 1–18 ma budowę koncentryczną, a zatem cechę charakterystyczną dla utworów literackich hebrajskich.

Okazuje się, że taka budowa koncentryczna ukryta jest jeszcze głębiej – na płaszczyźnie leksykalnej, a mianowicie:

jeśli w każdej z sześciu perykop z osobna zbadać ilość słów hebrajskich, występujących w jednej z dwu, dobranych w wyniku wszechstronnych poszukiwań, grup:

1. formach czasu przyszłego, a więc albo w imperfectum, albo w perfectum z waw consecutivum, albo w imperativus,
2. formach czasu przeszłego, a więc albo w perfectum, albo w imperfectum z waw consecutivum,

to otrzyma się następujące wyniki [1]:

STRUKTURA LITERACKA Wj 1–18:
sześć perykop i ich chiastyczna relacja leksykalna: wykres

Z tabeli i wykresu widać, że:

• perykopy skrajne I i VI mają jednakowy procent słów w czasie przeszłym (62%) i przyszłym (38%)
• perykopy II i V mają jednakowy procent słów w czasie przeszłym (56%) i przyszłym (44%);
• perykopy środkowe III i IV cechuje jeszcze bardziej interesująca zależność (w bardzo dobrym przybliżeniu matematycznym):
  • procent słów w czasie przeszłym perykopy III = procent słów w czasie przyszłym perykopy IV (35% prawie równe 34%)
  • procent słów w czasie przyszłym perykopy III = procent słów w czasie przeszłym perykopy IV (65% prawie równe 66%)

Dzięki tym zależnościom liczbowym układ sześciu perykop ma budowę koncentryczną A B C C’ B’ A’; zasadniczo w takim wypadku bibliści mówią, że strukturą jest chiazm [1] – szczególny rodzaj struktury koncentrycznej. Taka struktura jest typowa dla Hebrajczyków.

Szanowny Czytelniku!

Na obecnym etapie niniejszej prezentacji wiemy wiele o literackiej strukturze Księgi Wyjścia 1–18. W kolejnym etapie zostanie ukazana tożsamość tej struktury literackiej ze strukturą starożytnych traktatów hetyckich z XVI wieku przed Chrystusem.

STRUKTURA LITERACKA
KSIĘGI WYJŚCIA 1–18
a struktura literacka
starożytnych traktatów hetyckich
wstęp

W wyniku badań stwierdzono, że struktura sześciu kolejnych perykop (literackich elementów) Księgi Wyjścia 1–18 spełnia wymagania, nakładane przez schematy literackie… odkrytych na tabliczkach glinianych traktatów przymierzy hetyckich

Traktaty przymierzy – to oficjalne dokumenty polityczne, sporządzane przez przygotowanych do tego zadania pisarzy, sporządzane po zawarciu przymierza pomiędzy dwoma państwami. Traktaty te, przechowywane w sanktuariach obu sprzymierzonych państw, miały świadczyć o fakcie zawarcia układu – przymierza – w tym przypadku pomiędzy Hetytami a innym państwem.

W okresie od XVI do XII wieku przed Chrystusem traktaty musiały mieć sześć kolejnych części, a mianowicie:

1. prolog historyczny, ukazujący zasługi silniejszego kontrahenta wobec słabszego w ich dotychczasowej historii – do dnia, w którym obaj spotykali się w celu podjęcia czteroelementowego ceremoniału zawarcia przymierza, co odbywać się musiało w kolejnych punktach: 2, 3, 4 i 5.
2. Przedstawienie kontrahentów, w tym pełne przesadni wschodniej ukazanie majestatu silniejszego i jego wspaniałomyślnej obietnicy obdarowania słabszego (na przykład ziemią).
3. Przedstawienie zasadniczego prawa przymierza, którego celem było zapewnienie pamięci słabszego partnera o podjętej relacji poddaństwa (określano tu, jak często i w jakiej uroczystości słabszy kontrahent będzie odczytywał publicznie traktat przymierza, przypominał sobie i swym podanym obowiązki wobec silniejszego partnera).
4. Podjęcie nieodwołalnego już aktu zawarcia (cięcia) przymierza. Dokonywało się to w ten sposób: obaj kontrahenci przechodzili pomiędzy połowami rozpłatanych zwierząt; idąc po ziemi nasączonej ich krwią przechodzili jakby przez sferę śmierci – przymierze miało być bowiem nierozerwalne, «na śmierć i życie».
5. Upamiętnienie faktu zawarcia przymierza i jego postanowień, przy czym często sypano kopiec lub sadzono drzewo, układano hymn.
6. opis praw regulujących codzienne relacje pomiędzy partnerami.

Elementy skrajne w strukturze literackiej dokumentu (traktatu) obejmowały jak klamra cztery elementy środkowe.

Środkowe elementy zaś nie były jedynie owocem literackiego talentu, ale sprawozdaniem z faktycznie dokonanej przez obu kontrahentów ceremonii zawarcia przymierza, ceremonii ściśle ułożonej według czterech kolejnych elementów 2, 3, 4 i 5 – realizowano je według powszechnie wówczas obowiązującego polityczno – religijnego ceremoniału.

STRUKTURA LITERACKA
KSIĘGI WYJŚCIA 1–18
a struktura literacka
starożytnych traktatów hetyckich
szczegóły

W wyniku badań stwierdzono, że struktura sześciu kolejnych perykop Księgi Wyjścia 1–18 spełnia wymagania, nakładane przez schematy literackie traktatów przymierzy hetyckich:

1. Wj 1,1–6,1: opis stałej Bożej opieki nad Izraelem w sytuacji zagrożenia bytu Narodu w czasie poprzedzającym objawienie się Boga Mojżeszowi w Egipcie, rozpoczynające 4–elementowy ceremoniał zawarcia przymierza (co od 6,2)
2. Wj 6,2–11,10:
   • Wj 6,2–8: przedstawienie silniejszego kontrahenta, Jego imienia, jego związków z przodkami słabszego kontrahenta
   • Bóg składa obietnice Izraelowi:
     • Wj 6,7: zawarcia przymierza:
       „wezmę sobie was za mój Lud i będę wam Bogiem”, co jest równoznaczne ze sformułowaniem: „zawrę z tobą przymierze”
     • Wj 6,6–8: obdarzenia wolnością
     • Wj 6,8: nadania ziemi Kanaan na własność
   • Wj 6,14–26: genealogia Mojżesza i Aarona – to przedstawienie słabszego kontrahenta
   • Wj 7,8–11,10: ukazanie majestatu, wspaniałości, potęgi silniejszego kontrahenta – dziesięć cudownych znaków
3. Wj 12,1–13,16: Bóg nadaje zasadnicze prawo przymierza Izraelowi: na cześć Boga Izrael co roku 14. Abib od zmierzchu ma świętować Paschę, a przez kolejne 7 dni nie może jeść żadnego kwasu; elementy narracyjne, w tym opis zabicia pierworodnych Egiptu i wyruszenia Izraela z niewoli (Wj 12,29–42), służą objaśnieniu tego prawa
4. Wj 13,17–14,31: akt cięcia (zawarcia) przymierza: Bóg wiedzie Izraela z miejsca spożywania Paschy nad Morze Sitowia (Czerwone) i obaj kontrahenci przechodzą pomiędzy jego przepołowionymi wodami jak pomiędzy połowami zwierzęcia, zgodnie z ceremoniałem (zasadność takiego rozumienia potwierdza Iz 51,9–10 – proszę kliknąć, aby zobaczyć w Internecie omówienie tego paralelizmu, zawarte w mej pracy doktorskiej: trzeba wybrać tam strony 209–217)
5. Wj 15,1–21: upamiętnienie faktu zawarcia przymierza oraz realizacji zobowiązań kontrahentów
6. Wj 15,22–18,27: Boże nakazy, zakazy, błogosławieństwo i gniew wobec Izraela, obrona od wrogów; ustanowienie sędziów Ludu; dziękczynienie Bogu za zawarte przymierze i za zbawczą Jego interwencję

STRUKTURA LITERACKA
KSIĘGI WYJŚCIA 1–18
a struktura literacka
starożytnych traktatów hetyckich
możliwość redukcji do 4 elementów

W wyniku badań stwierdzono, że struktura sześciu kolejnych perykop Księgi Wyjścia 1–18 spełnia wymagania, nakładane przez schematy literackie traktatów przymierzy hetyckich. Jednocześnie można spostrzec, że:

• Perykopy 1. i 2. pod pewnym względem stanowią całość – ukazują wspaniałość Boga, Jego miłość do Izraela, Jego obietnice przymierza: przedstawienie się Boga jako króla-suwerena, jako króla pełnego wspaniałości, splendoru, majestatu; przedstawienie Jego zasług wobec Izraela-wasala w ramach historii poprzedzającej zawarcie przymierza Paschy/exodusu; zainicjowanie przez Boga przymierza z Izraelem, złączone z obietnicą nadania mu ziemi Kanaan na własność.
• Także Perykopy 5. i 6. pod pewnym względem stanowią całość – ukazują, jak wspaniały Bóg realizuje obietnice przymierza po jego zawarciu i jak obdarowywany Izrael wpisuje w swoją pamięć czyny Boga, który jako partner przymierza jest jego obrońcą od wrogów, od głodu i pragnienia, jest cierpliwym nauczycielem prawa przymierza, prowadzącym Izraela do Siebie, do zamieszkania w ziemi obiecanej Ojcom.

Dlatego strukturę Wj 1-18 można zredukować do czterech elementów:

Możliwość dokonania takiej redukcji tematycznej została dostrzeżona u zarania Izraela jako Ludu Pana, stała się ona zasadą wpisania historii Wj 1-18 w ryt paschalny, o czym powiedzą kolejne punkty prezentacji.

PASCHA
ryt Paschy w świetle „Hagady Paschalnej”

„Hagada pesachowa” [1] – „הַגָּדָה שֶל פֶסַח”

- wymienia cztery kielichy wina, konstytuujące zasadniczą strukturę rytu. „Hagada” jest księgą liturgiczną, zawierającą konkretne modlitwy, pouczenia mądrościowe, śpiewy, symboliczne akty (obmywania rąk, spożywania symbolicznych potraw…), dokonywane po kolei, przypisane do kolejnych czternastu punktów rytu. Jest ona żydowską księgą wigilii liturgii paschalnej [2]. Z tego względu analiza tekstu „Hagady” w jej oryginalnym hebrajskim / aramejskim zapisie stanowić będzie jedno z głównych zadań egzegetycznych dla każdego, kto chce poznać logikę rytu Paschy .

Tekst „Hagady” powstawał stopniowo, przez wiele stuleci [3]. Pierwsza jej wersja została skompilowana prawdopodobnie pomiędzy drugą połową II wieku a końcem IV wieku.

Uważa się, że chociaż obecnie znany starożytny tekst „Hagady pesachowej” pochodzi z czasów późniejszych niż zburzenie świątyni jerozolimskiej, co nastąpiło w 70. roku po Chrystusie, to jednak zasadnicza część hebrajskiego i aramejskiego tekstu oraz kluczowe idee całości pochodzą z czasów poprzedzających przyjście Jezusa Chrystusa na świat [4].

„Hagady” z wieku VIII, zachowane w genizie w Kairze, znane są jedynie we fragmentach. Na ich podstawie jednakże nie można poznać całości tekstu z tamtego okresu.

Dotychczas znaleziony najstarszy kompletny czytelny rękopis „Hagady” znajduje się w księdze modlitw z X wieku, której redaktorem jest Sadia Gaon, wykładowca w akademii w Sura.

W XIII wieku do tamtego tekstu zostały dodane przez polskich lub niemieckich żydów pieśni końcowe [5].

Od XIII wieku również zaczyna się coraz powszechniejszy zwyczaj posługiwania się „Hagadami” jako osobnymi księgami liturgicznymi przy sprawowaniu Paschy w domach żydowskich [6].

Najstarszy potwierdzony drukowany egzemplarz „Hagady” pochodzi z 1486 roku z Soncino we Włoszech.

Od kilku stuleci „Hagady pesachowe” są powszechnie drukowane. Często bogato zdobione i ilustrowane, te niewielkie książeczki zawierają opis kolejnych czynności liturgii paschalnej: czynów i słów – rytu. Niejednokrotnie w „Hagadach” dodawane jest objaśnienie tych kolejnych świętych aktów. Zwraca się uwagę nie tylko na poszczególne czyny czy słowa celebrowanej Paschy, ale i na przepisaną ich kolejność, co w języku hebrajskim wyraża słowo „seder” (סֵדֶר) [7].

Ten sam termin stosuje się również:

• jako określenie równoważne do „Hagada pesachowa”,
• jako określenie specjalnego półmiska, na którym umieszcza się rytualne potrawy,
• jako określenie przewodniczącego liturgii, wskazując przez to na istotną jego rolę, jaką jest właśnie wierne zachowanie kolejności aktów liturgii paschalnej.

RYT PASCHY WEDŁUG „HAGADY”
postawienie zasadniczego problemu

Poszczególne wydania „Hagady pesachowej”, jak również jej omówienia, mogą różnić się jedynie co do szczegółów, mających swe źródło w historycznym rozwoju liturgii paschalnej w ciągu wieków, wśród żydów zamieszkujących odległe geograficznie rejony świata. Zasadniczy ryt Paschy, podawany przez tak liczne źródła, jest zachowany [1]. Większe różnice występują jedynie pod koniec sederu – u żydów sefardyjskich w liturgii Paschy jest o wiele mniej różnych pieśni końcowych niż u żydów aszkenazyjskich [2].

„Hagada pesachowa” pozwala zachować porządek uczty paschalnej, charakteryzującej się kolejnym następstwem słów i czynów liturgicznych, przypisanych do kolejnych czternastu punktów sederu tak, by zrealizować zasadnicze przesłanie liturgiczne kolejno wychylanych czterech kielichów wina. „Hagada” natomiast nie podaje, gdzie kończą się akty liturgiczne pierwszego kielicha, a zaczynają drugiego, kończą drugiego a zaczynają trzeciego, kończą trzeciego a zaczynają czwartego.

Przeprowadzone przez autora niniejszej publikacji analizy ukazały, że jednoznaczny podział jest jednak możliwy – o czym w następnej odsłonie.

RYT PASCHY, CZĘŚĆ TRZECIA:
AFIKOMAN JAKO MANNA (מָן) ZAWARCIA PRZYMIERZA
POMIĘDZY BOGIEM I IZRAELEM
W CZASIE ICH PRZEJŚCIA POMIĘDZY PRZEPOŁOWIONYMI
WODAMI MORZA, PO JEGO (וֹ) DNIE (אֲפִיק)

RYT PASCHY, CZĘŚĆ TRZECIA: teksty biblijne

OPIS ZAWARCIA PRZYMIERZA BOGA Z ABRAMEM
Rdz 15,1–20
w tym szczególnie Rdz 15,17n   –   proszę kliknąć

RYT PASCHY
W ŚWIETLE HETYCKIEGO CEREMONIAŁU
ZAWARCIA PRZYMIERZA

Struktura Księgi Wyjścia 1–18 i komplementarnie struktura perykopy prawa (Wj 12,1–13,16) stanowią wzór dla sederu (rytu) Paschy, sprawowanej przez cały Izrael w nocy 15. Abib każdego roku na cześć Pana jako suwerena Izraela. Sprawowanie Paschy jest każdorazowym uobecnieniem przymierza, zawartego przez Pana z Izraelem w ramach całego exodusu, zapisanego w Wj 1–18, a szczególnie w czterech perykopach: 6,2–11,10; 12,1–13,16; 13,17–14,31; 15,1–21.

Tak jak pierwszym zasadniczym krokiem w procedurze zawarcia przymierza jest przedstawienie jego kontrahentów, a szczególnie silniejszego z nich, w tym jego obietnic dla słabszego partnera, tak i w pierwszej perykopie (6,2–11,10) i w I części sederu Paschy ukazany jest majestat Pana, którego wielkość objawiona jest przez cudownych dziesięć znaków, dokonanych przez Niego za pośrednictwem Mojżesza i Aarona w ziemi egipskiej, a ogłaszanych przez przewodniczącego sederu Paschy w każdym miejscu sprawowania liturgii tej świętej nocy.

Prawo przymierza, stanowiące w traktatach starożytnych przymierzy element następny po przedstawieniu jego kontrahentów, reprezentuje w Księdze Wyjścia perykopa prawa (12,1–13,16), a w sederze Paschy nakazana prawem uczta z baranka–Paschy. Ze względu na obecną niemożność ofiarowania Panu baranka w świątyni jerozolimskiej seder zawiera akty liturgiczne zastępcze, przy czym spożywanie przaśnika z gorzkimi ziołami jest najbardziej wymownym znakiem, uobecniającym nakazane w Egipcie przez Pana spożywanie baranka z przaśnikiem i gorzkimi ziołami (por. Wj 12,8).
Należy zaznaczyć, że zawarty w tej perykopie prawa opis wyjścia Izraelitów z Egiptu (Wj 12,34–39) służy objaśnieniu celowości prawa Paschy.

Sam akt nieodwołalnego zawarcia (cięcia) przymierza, zapisany w perykopie trzeciej (13,17–14,31), uobecniany jest w III części sederu Paschy: spożywanie przaśnego afikomanu i modlitwa o zbawczy exodus; otwarcie drzwi i modlitwa o wylanie gniewu na wrogów wychodzącego Ludu – są znakami uobecnianego przejścia Pana i Jego Ludu przez pustynię i między połowami rozciętego Rahaba, Morza Sitowia. Akt zawarcia przymierza zostaje dokonany według identycznej formy, jaką miało zawarcie przymierza Pana z Abramem (por. Rdz 15,17n ––> kliknij).

Tak jak po zawarciu przymierza, dokonanym poprzez przejście pomiędzy połowami Morza Sitowia, Izrael śpiewał hymn uwielbienia na cześć Boga–Zbawcy (15,1–21), tak i w IV części sederu Izrael wznosi potężny Hallel, wielbiąc psalmami 114–118; 136 i pieśniami Tego, który jest Bogiem ponad wszystkimi bogami, a którego łaska dla Izraela jest niezgłębiona.

Hymn ten jednocześnie:

• jest formą (liturgiczną!) realizacji zobowiązań przymierza obu kontrahentów,
• zapisuje w pamięci Izraela, że: a/. Pan zawarł z nim przymierze (przechodząc wraz z nim pomiędzy przepołowionymi wodami Morza Sitowia), b/. Pan spełnił już swoje zobowiązania, które był zapowiedział w dniu inauguracji tegoż przymierza.
  Najistotniejszym zobowiązaniem Pana (por. Wj 6,6–8 ––> kliknij) było obdarowanie Izraela wolnością i ziemią Kanaan; najistotniejszym zobowiązaniem Ludu była cześć wobec Pana, wyrażana w posłuszeństwie Jego prawu, szczególnie prawu Paschy (por. Wj 12,27–28 ––> kliknij). Spełnienie zobowiązań już jest antycypowane w strofach pieśni. Pełen radości Izrael, natchniony przez Bożego Ducha, już teraz ma udział w dobrach, których w ramach ludzkiej historii w czasie przyszłym udzieli mu Bóg, miłujący go Król i Oblubieniec!

RYT PASCHY JAKO UOBECNIENIE
CEREMONIAŁU ZAWARCIA PRZYMIERZA
W CZTERECH ETAPACH WYJŚCIA Z EGIPTU

Należy podkreślić, że seder paschalny jako uobecnienie ceremoniału zawarcia przymierza Paschy / exodusu ma bardzo ważną cechę:

• nie jest on zbudowany na wzór dramatu, w którym najdrobniejsze kolejne elementy przedstawiają przebieg kolejnych [1] wydarzeń historii zbawienia, dokonanej przez Boga wobec Izraela w Egipcie;
• jest on zbudowany na wzór traktatu, w którym kolejne cztery elementy podstawowe mają swą własną problematykę, odmienną od pozostałych elementów podstawowych.

Te cztery elementy podstawowe rytu Paschy są realizacją czterech głównych elementów ceremoniału (rytu) zawarcia przymierza:

1. przedstawienie kontrahentów, a szczególnie silniejszego z nich, jego wszystkich dobrodziejstw, okazanych słabszemu, jego obietnic przymierza,
2. przedstawienie prawa przymierza, do którego zachowywania zobowiązuje się słabszy kontrahent,
3. podjęcie nieodwołalnego już aktu zawarcia (cięcia) przymierza,
4. zapisanie faktu zawarcia przymierza i jego postanowień.

Równocześnie te cztery elementy podstawowe rytu Paschy są uobecnieniem czterech głównych etapów wyprowadzenia Izraela z niewoli Egipskiej:

1. czas poprzedzający ucztę paschalną: Pan wielokrotnie objawia się Mojżeszowi, interweniuje w Egipcie na rzecz Izraela poprzez cudowne znaki,
2. czas uczty paschalnej: Pan zabija pierworodnych Egiptu, ocala posłusznych Mu Izraelitów,
3. czas po uczcie paschalnej: Pan wyprowadza Izraela z Egiptu, przeprowadza do Morza Sitowia i poprzez jego rozcięte wody na drugi brzeg,
4. czas nowego życia Izraela: Pan poprzez swego Ducha wzbudza w sercach swego Ludu pieśń chwały; Pan karmi swój Lud w drodze do swojej góry Horeb: zsyła mannę, przepiórki, daje wodę ze skały, daje zwycięstwo nad wrogami; Pan obdarza swój Lud mądrością organizacji spraw społecznych.

Dzięki tej budowie każda liturgia paschalna uobecnia po kolei, w czterech kolejnych etapach, jednocześnie ceremoniał zawarcia przymierza Boga ze swym Ludem, jak i historyczne cztery etapy zbawienia.

Pan bowiem wyprowadził Izraela z Egiptu tak, by jednocześnie zawrzeć z nim przymierze według 4–elementowego ceremoniału starożytnych ludów Wschodu.

Realizacja każdego z czterech elementów podstawowych rytu Paschy mogłaby przebiegać według zróżnicowanego sposobu (formy), pod warunkiem zachowania zasadniczego celu danego elementu. Jednakże seder paschalny określa, że:

• dla 1. i 4. elementu zasadniczą formą jest słowo (mówione bądź śpiewane: 1. hagada paschalna; 4. śpiew hymnów),
• dla 2. i 3. elementu zasadniczą formą jest spożywanie potraw–symboli (2. spożywanie baranka z niekwaszonym chlebem i gorzkimi ziołami; 3. spożywanie afikomanu, wzbogacone modlitwami dziękczynnymi i błagalnymi).

STRUKTURA LITERACKA
KSIĘGI WYJŚCIA 1-18
a struktura
sześcioramiennego świecznika

BTP Wj 25,31 „Zrobisz też świecznik ze szczerego złota. Z tej samej bryły wykujesz świecznik wraz z jego podstawą i jego trzonem; jego kielichy, pąki i kwiaty będą z jednej bryły. 32 Sześć ramion będzie wychodzić z jego boków; trzy ramiona świecznika z jednego jego boku i trzy ramiona świecznika z drugiego jego boku. 33 Trzy kielichy kształtu kwiatów migdałowych z pąkami i kwiatami będą na jednym ramieniu, i trzy kielichy z pąkami i kwiatami kształtu kwiatów migdałowych – na drugim ramieniu. Tak będzie na sześciu ramionach wychodzących ze świecznika. 34 Na świeczniku zaś będą cztery kielichy kształtu kwiatów migdałowych z pąkami i kwiatami. 35 A pąk jeden będzie pod dwoma wychodzącymi z niego ramionami z jednej bryły i pąk jeden pod dwoma następnymi ramionami świecznika z jednej bryły. Tak niech będzie pod sześcioma ramionami wychodzącymi ze świecznika. 36 Pąki te i ramiona będą wychodzić z samego świecznika i będą wykonane z jednej bryły szczerego złota. 37 I uczynisz siedem lamp, i ustawisz te lampy w ten sposób, ażeby oświecały tę stronę, która jest przed nimi. 38 Szczypce też i naczynia do knotów uczynisz ze szczerego złota. 39 Z talentu szczerego złota należy wykonać świecznik i wszystkie przybory należące do niego. 40 Uważaj zaś pilnie, aby go wykonać według wzoru, jaki zobaczyłeś na górze”.

Jak to było ukazane we wcześniejszej odsłonie niniejszej prezentacji, jeśli w każdej z sześciu perykop z osobna zbadać ilość słów hebrajskich, występujących w jednej z dwu, dobranych w wyniku wszechstronnych poszukiwań, grup:

1. formach czasu przyszłego, a więc albo w imperfectum, albo w perfectum z waw consecutivum, albo w imperativus,
2. formach czasu przeszłego, a więc albo w perfectum, albo w imperfectum z waw consecutivum,

to otrzyma się ukazany powyżej wykres dla sześciu perykop, jakże w kształcie analogiczny do sześcioramiennej menory!: najdłuższe ramiona i najdłuższe słupki są na obu krańcach, najkrótsze ramiona i najkrótsze słupki są w środku

Trzeba zauważyć, że istnieje uderzające podobieństwo pomiędzy powyżej przedstawioną menorą – sześcioramiennym świecznikiem – a sześcioelementową strukturą literacką Księgi Wyjścia 1-18. Ten świecznik był jednym z ważniejszych elementów sakralnych, nakazanych przez Boga w ramach przymierza, które On zawarł z Izraelem na górze Synaj. Miał on być umieszczony wewnątrz Namiotu – Świętego Przybytku – w miejscu świętym, przed zasłoną oddzielającą to miejsce od „świętego świętych”, gdzie znajdowała się Arka Przymierza (por. Wj 26,35). Należy wnioskować, że tak samo najwyższą rangę sakralną ma Księga Wyjścia 1-18 jako traktat przymierza, literacko zbudowany na sześcioelementowej strukturze. Pełni on rolę tak ważną, gdyż jest świadectwem pierwszego, pierwotnego przymierza Boga z całym Izraelem – przymierza zawartego jeszcze przed przymierzem synajskim – w przejściu obu kontrahentów pomiędzy połowami rozciętego Morza Sitowia (Morza Czerwonego). Dlatego w przymierzu synajskim sześcioramienny świecznik ma przypominać o tym, że wszystko to, co Bóg nakazał i do czego się zobowiązał w poprzednim przymierzu, ma swą bezapelacyjną kontynuację w kolejnym przymierzu.

O związku menory z przymierzem Paschy / exodusu świadczy także:

• Słowo hebrajskie «גָּבִיעַ» (kielich), użyte dla określenia kielichów kwiatowych na świeczniku (por. Wj 25,31.33.34; 37,17.19.20), odnosi się nie tylko do kielicha kwiatu, ale i naczynia służącego do picia wina (por. Rdz 44,2.12.16.17; Jr 35,5), a to z kolei łączy się z rytem Paschy, z kielichami wina, wychylanymi kolejno w miarę postępu akcji liturgicznej.
• Wj 25,33-34: ilość kielichów kwiatowych: 3 + 3 + 3 + 4 + 3 + 3 + 3. Cztery kielichy rytualne, konstytuujące ryt Paschy, w konstrukcji tego świecznika zajmują miejsce centralne, wyróżnione – analogiczne jak w literackiej 6-elementowej strukturze Wj 1-18 cztery perykopy środkowe opisujące ceremoniał zawarcia przymierza.
• Nazwa hebrajska sześciu ramion – קָנֶה – wiąże się z czasownikiem o tym samym rdzeniu – קנה – brać, wziąć. Czasownik ten występuje w pieśni, śpiewanej przez Lud zaraz po przejściu Morza Sitowia:
  BTP Wj 15,16: „Strach i przerażenie owładnęły nimi. Wobec siły ramienia Twego stali się jak kamień, aż przejdzie lud Twój, o Panie, aż przejdzie lud, któryś sobie nabył (קנה)”.
• Słowo „יָצָא”, w Wj 25,32. 33. 35; 37,18. 19. 21 określające fakt wychodzenia ramion z trzonu świecznika, w Wj 1-18 określa fakt wychodzenia Izraelitów z niewoli egipskiej (Wj 3,10. 11. 12; 6,6. 7. 13. 26. 27. 28; 7,4. 5; 11,8; 12,17. 31. 39. 41. 42. 51; 13,3. 4. 8. 9. 14. 16; 14,8. 11; 15,22; 16,1. 3. 6. 32; 18,1).

W Starym Testamencie warto odkryć istnienie prawa kontynuacji zobowiązań przymierza: jeżeli Bóg zawiera jedno przymierze, a potem następne, to do każdego kolejnego przymierza Bóg nie tylko daje nowe wymagania, ale równocześnie pozostawia to, co obowiązywało we wcześniejszych. Bóg z Abramem (potem nazwanym Abrahamem) zawarł trzy razy przymierze, o czym mówi Księga Rodzaju:

1. Rdz 15, w tym 15,18
2. Rdz 17, w tym 17,2.9nn;
3. Rdz 22,1-18, w tym 22,16n.

Obowiązek obrzezania, nałożony na Abrahama i jego potomków w drugim z tych przymierzy (por. Rdz 17,10-14), był i jest po dziś dzień istotny dla każdego Izraelity, który chce trwać w tymże przymierzu.

Dlatego w przymierzu Paschy / exodusu Bóg jedynie przypomina o konieczności jego zachowywania, a to w następujący sposób:

1. Najpierw w owym „tajemniczym” wydarzeniu, opisanym w Wj 4,24-26 – Bóg nie tyle chciał zabić Mojżesza, co przypomnieć mu, że naprawdę każdy potomek Abrahama, który nie zachowa nakazu obrzezania, nie będzie dopuszczony do kolejnego przymierzu z Nim, a zatem i nieobrzezany syn Mojżesza nie będzie miał udziału w przymierzu Paschy / exodusu!
   Trzeba zauważyć, w której perykopie rozgrywa się ta scena: w Wj 1,1-6,1, a więc w perykopie poprzedzającej ciąg czterech perykop, opisujących tę 4-etapową historię wyprowadzenia Izraelitów z Egiptu, która to historia jest uobecniana w każdym 4-elementowym rycie dorocznej Paschy.
   A zatem tak jak obecnie jeszcze przed doroczną Paschą każdy Izraelita może i powinien naprawić ewentualne zaniedbanie obrzezania wszystkich mężczyzn swego domu,
   tak samo wówczas przed podjęciem pierwszego z czterech kroków wyzwolenia Izraelitów z Egiptu (co opisane od Wj 6,2) Bóg dał tę możliwość Mojżeszowi.
   To jest też wyjaśnieniem pytania, postawionego we wcześniejszym etapie niniejszej prezentacji: Czy Bóg chciał zabić Mojżesza?
2. Następnie Bóg w ramach perykopy prawa przymierza (Wj 12,1-13,16) już nie w sposób „tajemniczy”, ale poprzez słowo skierowane do Mojżesza (por. Wj 12,43.48), nakłada obowiązek obrzezania na każdego mężczyznę, który pragnie uczestniczyć w uczcie paschalnej z baranka, a w konsekwencji uczestniczyć w przymierzu Paschy / exodusu.

To samo prawo kontynuacji należy dostrzec w prawach, jakie Bóg nadał w ramach przymierza synajskiego.

dr Wojciech Kosek

15. kwietnia 2009 roku